Όπως εξηγεί ο Michael Spitzer, καθηγητής μουσικής στο Πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ, από τη στιγμή που το είδος μας άρχισε να περπατά στα δύο πόδια -δημιουργώντας έτσι έναν προβλέψιμο ρυθμό- άρχισε και να δημιουργεί μουσική και έμαθε να την αναγνωρίζει.
Η μουσική επηρεάζει βαθιά τον εγκέφαλο. Ελαττώνει το στρες μειώνοντας την κορτιζόλη. Πλημμυρίζει τον εγκέφαλο με ευχάριστους νευροδιαβιβαστές, όπως η ντοπαμίνη. Και χρησιμεύει ως ένας αγωγός μέσω του οποίου μπορούμε να επεξεργαστούμε συναισθήματα που δεν θα μπορούσαν να περιγραφούν με λόγια.
Πριν από 4,4 εκατομμύρια χρόνια, ένας θηλυκός Αυστραλοπίθηκος που ονομαζόταν “Ardi” στάθηκε στα δύο πόδια και περπάτησε. Από τότε, ο ρυθμός του περπατήματος σημάδεψε την ανθρώπινη μουσική, αλλά πολύ περισσότερο, αυτά τα πρώτα βήματα ξεκίνησαν την δημιουργία δεσμών μεταξύ της εγκεφαλικής και της μυϊκής δράσης και του ήχου. Οι ανθρωπίνοι έμαθαν να ακούν τα βήματα ως μοτίβο· και αυτό που μας δίνουν τα μοτίβα είναι η αίσθηση του χρόνου. Μπορούμε να προβλέψουμε τι θα συμβεί στη συνέχεια, και αυτό αντανακλά την εμπειρία της περιπλάνησης στη Γη.
Eίμαστε άνθρωποι -βρισκόμαστε ανάμεσα στα πουλιά που πετούν στον ουρανό και τις φάλαινες που κολυμπούν στον ωκεανό. Το τραγούδι των πουλιών είναι τόσο σπασμωδικό όσο και οι κινήσεις τους. Αντίθετα, οι φάλαινες έχουν έναν πιο ρευστό ρυθμό, που ταιριάζει με το κολύμπι μέσα στο νερό. Η ανθρώπινη μουσική αντανακλά το περπάτημα, γι αυτό και η μεταφορά που γοητεύει τους ανθρώπους είναι το ότι η μουσική κινείται. Η μουσική, βέβαια, δεν κινείται, φανταζόμαστε όμως την κάθε νότα να κινείται προς την επόμενη. Και το μεγαλύτερο μέρος της μουσικής, είτε αυτό είναι μία συμφωνία είτε ένα τραγούδι, ξεδιπλώνει ένα ταξίδι που μας μεταφέρει από το ένα σημείο στο άλλο. Στο μυαλό μας είναι ένα φανταστικό ταξίδι· ένας πολύ μακρύς, μακρινός απόηχος από το ταξίδι των προγόνων μας που ξεκίνησε από την Αφρική.
Αυτό που κάνει την ανθρώπινη μουσική τόσο ξεχωριστή είναι ο σύνδεσμος που έχουμε δημιουργήσει μεταξύ ήχου και κίνησης, ο οποίος οφείλεται στις συνδέσεις -στον ανθρώπινο εγκέφαλο- μεταξύ των περιοχών που ελέγχουν την κίνησή μας και των περιοχών που ελέγχουν την ακοή και τον ήχο, μεταξύ δηλαδή του κινητικού και του ακουστικού φλοιού. Κατά κανόνα, όσο πιο βαθιά κοιτάμε μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο, τόσο πιο καθολική η τάση για μουσική και συναίσθημα. Το εγκεφαλικό στέλεχος, το παλαιότερο στρώμα μας, αντιδρά στον ήχο. Έτσι τα ηχητικά σοκ και οι δυνατοί ήχοι ενεργοποιούν τα αντανακλαστικά του εγκεφαλικού στελέχους. Το επόμενο προς τα επάνω στρώμα, τα βασικά γάγγλια, ανταποκρίνονται στην ευχαρίστηση· το έαν ένας ήχος είναι ευχάριστος ή όχι. Στην αμυγδαλή δημιουργούνται τα συναισθήματα: λύπη, ευτυχία, θυμός, φόβος. Και το πιο πρόσφατο στρώμα, ο νεοφλοιός, αποτελεί το σημείο όπου επεξεργαζόμαστει τα μοτίβα και την πολυπλοκότητα της μουσικής.
Όσον αφορά το μουσικό μας ένστικτο, μια από τις εγγενείς μας ικανότητες αφορά αυτό που ονομάζεται “auditory scene analysis” ή το “φαινόμενο του κοκτέιλ πάρτι”. Εάν σε ένα πάρτι βρεθείτε περιτριγυρισμένοι από ανθρώπους που συζητούν μεγαλόφωνα διάφορα θέματα, θα δείτε ότι διαθέτετε την εκπληκτική ικανότητα να απομονώσετε και να παρακολουθήσετε μία συγκεκριμένη συζήτηση. Είναι η ίδια ικανότητα που έχετε να ξεχωρίζετε μια γραμμή σε μια φούγκα ή σε ένα κομμάτι τζαζ. Μπορούμε να εστιάσουμε την ακρόαση μας. Το ίδιο μπορούν και τα πουλιά: Ο πατέρας και το μωρό αυτοκρατορικοί πιγκουίνοι μπορούν να ακούσουν ο ένας την φωνή του άλλου, ακόμα και αν περιβάλλονται από 40.000 ζευγάρια κατά την περίοδο της αναπαραγωγής.
Αντιμετωπίζοντας την μουσική ως μορφής χαλάρωσης ή ψυχαγωγίας μόνο, αδικεί όλα τα πράγματα στα οποία σας βοηθά η μουσική. Η μοναξιά μπορεί να διαταράξει την ψυχική υγεία. Η μουσική μπορεί να φέρει κοντά τους ανθρώπους. Δεν χρειάζεται να δημιουργήσετε ενεργά μουσική με κάποιον άλλον. Και μόνο το να ακούτε μουσική σας συνδέει σε ένα κοινωνικό δίκτυο, επειδή κάθε νότα μουσικής είναι κοινωνική· διαμορφώνεται από κοινωνικές συμβάσεις. Η μουσική μειώνει το άγχος χαμηλώνοντας την κορτιζόλη, σας δίνει ευχαρίστηση, σας κάνει χαρούμενους πλημμυρίζοντας τον εγκέφαλο με νευροδιαβιβαστές όπως η ντοπαμίνη. Η μουσική αποτελεί έναν εξαιρετικό τρόπο για να προσθέσετε ετικέτες στις αναμνήσεις σας, να θυμάστε το παρελθόν· να εκφράσετε τα βαθύτερα συναισθήματά σας και την ταυτότητά σας, που δεν μπορούν να αποτυπωθούν μέσω της γλώσσας, επειδή η μουσική είναι πολύ ακριβής συγκριτικά με τις λέξεις. Όλα αυτά τα πράγματα αυξάνουν την ψυχική σας υγεία και τελικά η μουσική γίνεται τρόπος ενσυνειδητότητας, τρόπος στοχασμού. Δεν είναι αμιγώς χαλαρωτικό, καθώς συμβαίνουν αρκετά ενόσω ακούμε. Η λέξη χαλάρωση δίνει μια αίσθηση παθητικότητας, ενώ το να ακούς αποτελεί μια πολύ ενεργή και δημιουργική δραστηριότητα.
Μας αρέσει να μιμούμαστε τον ρυθμό, και αυτό λόγω της ύπαρξης των κατοπτρικών νευρώνων στον εγκέφαλό μας. Όταν ο εγκέφαλος βλέπει μια ενέργεια, δεν χρειάζεται να κινηθούμε για να βιώσουμε αυτή την κίνηση στον εγκέφαλό μας· επειδή οι κατοπτρικοί νευρώνες ανταποκρίνονται συμπαθητικώς. Διαθέτουμε την ενστικτώδη ικανότητα να μιμούμαστε. Το χασμουρητό είναι μεταδοτικό. Όμως, και τα συναισθήματα είναι μεταδοτικά. Όταν ακούω ένα λυπημένο τραγούδι, το σώμα μου, οι κατοπτρικοί νευρώνες μου μοιράζονται το συναίσθημα ενστικτωδώς· μιμούνται, καθρεφτίζουν. Η θλίψη του τραγουδιού δεν είναι μόνο ακουστική, αποτελεί επίσης κωδικοποίηση της συμπεριφοράς που συνδέουμε με τη θλίψη, η οποία είναι το πένθος. Το συναίσθημα δεν είναι απλά και μόνο αίσθημα.
Ο Δαρβίνος ήταν ο πρώτος που παρατήρησε ότι το συναίσθημα έπαιζε έναν προσαρμοστικό ρόλο: ότι τα ζώα και οι άνθρωποι βιώνουν συναισθήματα σε σχέση με τους στόχους που τους βοηθούν να επιβιώσουν. Ευτυχία είναι να επιτύχουμε έναν στόχο. Θυμός όταν ο στόχος μπλοκάρεται. Θλίψη όταν χάνουμε ένα αγαπημένο πρόσωπο. Ο φόβος είναι το πιο αρχετυπικό συναίσθημα. Όταν βρεθούμε απέναντι σε μια απειλή, η ενστικτώδης απάντηση είναι είτε να “παγώσουμε” είτε να πολεμήσουμε είτε να φύγουμε. Η μουσική είναι γεμάτη από παρόμοιες ακραίες αντιδράσεις: “πάγωμα”, ανατριχίλα, ανάταση. Στη μουσική υπάρχουν ιδιαίτερα έντονες στιγμές, που πυροδοτούνται από την δυνατή ένταση ή από τις ακραίες εναλλαγές. Είναι τα ίδια μέρη του εγκεφάλου που ανταποκρίνονται στον φόβο. Γι αυτό και σας προκαλούν ανατριχίλα. Οι τρίχες στο δέρμα σας κυριολεκτικά σηκώνονται. Όμως απολαμβάνετε αυτόν τον φόβο.
Και αυτό είναι αρκετά περίεργο. Παρόμοια εμπειρία βιώνουμε όταν ανεβαίνουμε σε ένα τρενάκι στο λούνα παρκ ή όταν παρακολουθούμε μια ηφαιστειακή έκρηξη από την ασφάλεια μιας απομακρυσμένης πλατφόρμας παρατήρησης. Είναι σχεδόν σαν η μουσική να αποτελεί βία χωρίς τον κίνδυνο. Κανείς δεν πεθαίνει στη μουσική: γι’ αυτό πιστεύουμε ότι η μουσική μπορεί να εκφράσει συναισθήματα με έναν πολύ βαθύ, ενστικτώδη τρόπο.
Έτσι, όταν ακούτε μουσική, κάνετε ένα είδος διανοητικού ταξιδιού στο χρόνο. Όταν είστε απορροφημένοι από την μουσική, ταξιδεύετε προς τα πίσω μέσα από τα διαδοχικά στρώματα του εγκεφάλου σας, σχεδόν βιολογικά, γι’ αυτό αποκαλώ τη μουσική ένα είδος ομφάλιου λώρου με τη Μητέρα Φύση.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου